BİR ZAMANLAR AZERBAYCANDA HACI ZEYNEL ABİDİN TAĞIYEV: PETROL KRALI HAYIRSEVER İŞADAMI

BİR ZAMANLAR AZERBAYCANDA HACI ZEYNEL ABİDİN TAĞIYEV:

PETROL KRALI HAYIRSEVER İŞADAMI

Sözer AKYILDIRIM

Iğdır Üniversitesi Öğretim Görevlisi

‘’Her insan doğduğu toprağın hafızasının belirli bir parçasıdır. Herkes doğduğu yerin

tarihini öğrenmeli, hafızasına kaydedip gelecek nesillere taşımalıdır. Hasan Bey

Zerdabi Melikov 1 ’’

Hacı Zeynelabidin Tagiyev kesin olmayan tarihe göre

1838 yılında Bakü’de yoksul bir ailede dünyaya

geldi. Babası Ayakkabıcıydı, Annesi Ümmü

hanım Zeynelabidin 10 yaşındayken

vefat eder. Babası ikinci evliliğini yapar. Küçük

Zeynelabidin çocukluktan itibaren zorlu bir

hayat mücadelesinin içinde yer

alır.Babası on yaşındaki Zeynelabidini bir

duvarcı ustasının yanına verir.12 yaşına geldiğinde

o artık taş yonutan bir duvar ustası olmuştu.20 yaşına

geldiğinde inşaat ustası ve organizatörü olur 2 .

Hacı Zeynelabidin iki kez evlenmiştir. Birincisi öz amcası kızı Zeynep hanımdır.Ondan

iki oğlu bir kızı olmuştur.Oğulları İsmail,Sadık ve kızı Hanımdır 3 .

Bakü’de Petrolun bulunması ile Batılı ülkelerden gelen işadamları servetlerine servet

katarlar.Azerbaycan toprakları Çarlık Rusyası’nın bir sömürgesidir.Onlara verilen isim

Müslüman ve Tatar kimliğidir.Azerbaycan halkı yıllarca eğitimsiz ve yoksul

bırakılmıştır. Hacı’nında okuması yazması yoktur. Fakat müthiş bir zekası ve cesareti

vardır.

TALİHİN DEĞİŞTİĞİ AN : MİLYONER TAĞIYEV

1873 yılında iki yakın arkadaşıyla ortak olur. Devlet’ten arazi kiralanır. Petrol arama

işine girilir.Petrol sahası Bakü’nün Bibiheybet ilçesidir.Kuyular kazılır ,petrol

çıkmaz.Masraflar artar.Ortakların umudu tükenir .Paylarını satmak isterler,müşteri

ararlar.Hacı onların paylarını satın alır.Ortakları ayrılmış,borçları artmış ve tek başına

kalmıştır.Umudunu yitirmez.Nihayetinde açılan kuyulardan Petrol fışkırmaya başlar ,

1 Suna Valiyeva,Işığa Gden Yol,1.Baskı,İstanbul Truva Yayınları,2018,s,241

2 Luxenhouse.az/?/tr/whoiswho/viev/85/Zeynelabidin%20 Tagiyev 02.08.2018

3 Luxenhouse.az/?/tr/whoiswho/view/85/Zeynelabidin%20Tagiyev,02.08.2018

1878 yılında, hacının talihi bir anda değişir.Fakir Tagi’nin oğlu, balçıkcı ,amele

Zeynelabidin milyoner Tağıyev olur 4 .

Zeynelabidin henüz Hacca gitmese de,Bakü’de herkes ona Hacı diye hitap ederdi.Genel

olarak,bu kentte saygın Azerbaycanlıların çoğuna Hacı diye hitap edilirdi.Tağıyev şehir

merkezine(1895-1897 yılları) büyük bir saray yaptırır.Bu kaşanenin dört tarafı ve

kubbeleri dikkat çekiciydi.Dış mimarisinden iç mimarisine kadar şehrin en güzel ve

görkemli binalarından biriydi.(Bu bina şimdiAzerbaycan Tarih Müzesidir).Bu binanın

mimarı ünlü mimar Qoslavskidir.Binanın yapımında Avrupa Order uslubundan

yararlanmıştır 5 .

TAĞIYEVİN EKONOMİYE KATKILARI :

Hacı Zeynelabidin Tağıyev’in, servetini sadece petrol üreticiliği oluşturmuyordu.O,aynı

zamanda tekstil fabrikası(o dönem de Rusya’da faaliyet gösteren 28 tekstil

fabrikasından biri)ve Hazar denizi kıyısındaki endüstriyel balıkçılık gibi pek çok

projede de yatırım yapan bir müteşebbisti.Tekstil fabrikasının çalışanları için bir

okul,bir eczane,bir ilk yardım binası,bir değirmen,bir cami yaptırmıştır.Tağıyev

,tekstil,gıda,inşaat ve gemi inşa endüstrilerine ve balıkçılığa önemli miktarda yatırım

4 En.wikipedia.org/wiki/Zeynelabidin_Taghiyev,08.08.2018

5 Luxenhouse.az./?/tr/whoiswho/view/85/Zeynelabidin%20Tagiyev,02.08.2018

yaptı.1890 yılında Hazar Vapur şirketini satın aldı,yeniledi ve 10 vapurdan oluşan bir

filo yarattı 6 .’’Mazot ‘’şirketinin kurulması ile ilgili Çolak Ağabala Quliyevin

önderliğinde Bakü-Batum petrol hattı için çalışmalar yapılır.Boru hattının çalışması

1897 yılında başlar 1907 yılında biter .800 kilometre uzunluğundaki bu petrol Boru

Hattı ile Hazar petrolü dünya piyasaları ile buluşur 7 .

Hacı Zeynelabidin,Bakü,Moskova,Tahran, İsfahan, Anzali ve Rasht’ta gayrimenkuller

almıştır.

EĞİTİM GÖNÜLLÜSÜ TAĞIYEV :KIZ ÇOCUKLARININ EĞİTİMİ

Müslüman coğrafyalarında kız çocuklarının eğitim hakkının olmadığı

yıllarda,Tağıyev’in kız çocukları için verdiği eğitim mücadelesi,Tağıyev’i önemli kılan

ve tanınmasını gerektiren en mühim hususlardan biridir.Tağıyev ,hiç tahsil almamasına

rağmen eğitim meselesi ile yakından ilgilenmiştir.Halkını ve özellikle kız çocuklarını

eğitmeyi kutsal bir görev bilmiştir 8 .Müslüman Kız lisesinin açılışına Bakü’deki bir

kısım cahil,yobaz insanlar karşı çıkarlar,dedikodu yayarlar,okuyan Müslüman kız

çocukları dinsiz olacak ve din-i İslam elden gidecek diye .Bu dedikodular Hacı

Zeynelabidini çok üzer,bir Cuma namazı sonrası camide bir konuşma yapar.

HACI ZEYNELABİDİN BEY’İN YENİ TÜRBE CAMİ-İNDEKİ KONUŞMASI 9 :

6 En.wikipedia.org/wiki/Zeynelabidi_Taghiyev

7 Luksenhouse.az/?/tr/whoiswho/view/85/Zeynelabidi%20Tagiyev

8 Siyasetcafe.com/egitim-gonullusu-bir-milyoner-zeynel-abidin-tagiyev-18.02.08.2018

9 Suna Valiyeva,Işığa Giden Yol,1.Baskı,İstanbul,Truva Yayınları,2018,s,596-597

‘’Cemaat, evvela hepinize merhaba. Size çok önemli bir haberim var. Hepiniz

biliyorsunuz ki ben 4-5 yıl önce devletin eğitim kurumlarından rica ederek, kızlarımız

için okul açmanın iznini istedim. Bin azapla izin aldıktan sonra bina inşaatına başladık.

Okul açılması arifesinde bin türlü dedikodular kulağıma geliyor. Güya ben kızlarımızı

dinsizliğe çağırıyorum. Ben Mekke, Medine, Suriye, Kerbela ,Horasan, Kahire ve

İstanbul yüksek dini rehberlerinden bu işin çok sevap ,iyi bir iş olduğu hakkında

mektupları da size getirdim.Biz ne zamandan beri Peygamberin doğup ,dinini yaydığı

Mekke ve Medine ehlinden daha mı çok inançlı olduk? Bunu bana anlatacak olan var

mı?

Ey Müslümanlar, bir kadın doktorumuz yok ki, kızımızı, gelinlerimizi hasta olunca onu

erkek doktoru değil, mahrem olan kadın doktor muayene etsin. Bu nedenle erkek

doktoru, hem de Rus, Ermeni olsa bile ,kızımızı-gelinimizi çaresiz kalıp muayene

ettiğinde, bazılarımız doktor mahrem sayılır diyoruz ,kendimizi

rahatlatıyoruz.Oğlanlarınız gidip Firengistan da okudu,ne oldu?Bizim kızları

beğenmedi,gidip oradaki kızlarla evlendiler.Öyle mi iyidir,yoksa kendi okumuş

kızlarımızla evlenseler mi?Böyle daha iyi olmaz mı?Okumuş erkek gelip okumamış

kızları beğenmiyor.Sonra ne oluyor,bu Firengten,Rus’tan,Ermeni’den doğan çocuklar

temiz Müslüman da olmuyor.Büyüyor annesinin dinini tanıyor.Böyle şeyleri düşünün!

Kızlarımızın okuması herkes için lazımdır. Açacağımız okulda kızlara bilimle, eğitimle

birlikte, tığ, dikiş, yemek pişirmek, yabancı dillerde konuşmak da öğretecekler. Okulda

kızlar şeriat, din dersleri de alacaklar. Okumuş Müslüman kızı ile mi geleceğimize

gidelim, yoksa bazı cahil insanların kara kara fikirlerini destekleyerek mi?’’

İMPARATORİÇE ALEKSANDRA FYODOROVNA ADINA

BAKÜ-RUS MÜSLÜMAN OKULU’NUN AÇILIŞI (EKİM 1901 YILI)

7 Ekim 1901 yılında Bakü Nikolayevski sokağında Bakü Rus Müslüman kız lisesinin

açılışı yapılır. Hanife Melikov Hanım okulun ilk müdiresi olur. Etkinliğin açılışı

İmparator hazretlerinin şerefine dua ile başlar. Duaları Ortodoks ve Müslüman din

adamları okurlar. Bakü valilik kilisesi başkanı A.J.Yunitski açılış konuşmasını yapar. O,

Hacı Zeynelabidin’in hizmetleri üzerinde durup, yüzünü Hacıya dönerek:Hacı Bakü’de

çok hayırlı işler yapıyor. Hacı, bu öğrenciler büyüyecek, bir gün her biri evlenecek,

çocuk sahibi olacaklar. Topluma eğitimli, gerekli evlatlar ihsan edecekler.

Ben bugün bu işte size hamilik yapan, hepimizin hayırseveri zatıâlileri İmparatora

teşekkür ederim, büyük Allah’tan ona ve her birinize sağlık diliyorum

Bakü valilik kadısının konuşması daha çok Hacı’nın cömert, imanlı birisi olduğunu

esaslandırmaya, onun gördüğü iyi işlerin insanlara ulaştırılmasına ithaf ederek

konuşmasını dualarla sonlandırır 10 .

MUZAFFER ŞAH KAÇAR BAKÜ KIZ LİSESİ’NDE, TARİH 1902

10 Suna Valiyeva,Işığa Giden Yol,1.Baskı,İstanbul,Truva Yayınları,2018,s,,606-607

İran Şahı 13 Eylül 1902 yılında kızlar lisesini ziyaret eder. Şahın hanımı zarif ve beyaz

başörtüsü ile örtünen kızlara yaklaşarak Azerbaycan Türkçesi ile onları selamlar.

Kızların ulusal ve dini adetlere geleneklere saygı göstermelerinden gurur duyduğunu

ifade eder. Lisede fakir ve zengin kız çocuklarının bir arada okumaları Şahı şaşırtır.

Muzaffer Şah okuldan ayrılırken geleceğin eğitimli, bilgili Müslüman analarını

yetiştirdiği için Hacı Zeynelabidine teşekkür eder 11 .

HAYIRSEVER ÇALIŞMALARI :

11 Suna Valiyeva,a.g.e,s,617

Hacı Zeynelabidin ilk Azerbaycan Milli Tiyatrosunun inşaatına destek oldu bu tiyatro

binası 1909 yılında gericiler tarafından yakıldı.1911 yılında binanın onarılmasına

yardımcı oldu,bütün masraflarını karşıladı.184.000 ruble harcayarak Müslüman kızlar

için Rus Bakü kız lisesini yaptırdı.1894’te Mardakan Tarım okulunun yapımına 1911’de

Bakü valiliği teknik okuluna sponsor oldu.Bakü’nün süslenmesine katkıda bulundu.Beş

işadamıyla Atlı Tramvay şirketini kurdu.Guba yakınlarında ki Kafkas dağlarından 100

km uzaktan su boru hattıyla Bakü’nün su sorunu çözdü.1886’da Bakü itfaiye teşkilatını

kurulmasını sağlamıştır 12 .

Rus ve Avrupa üniversitelerinde okuyan Azerbaycanlı Türk gençlerine burs imkanı

sağlamıştır.Bunlardan bazıları şu isimlerden oluşmaktadır.Yazar Muhammed Said

Ordubadi,Siyasetçi Neriman Nerimanov, Mehmet Emin Resulzade,Profesör Khudadat

bey Malik-Aslanov,opera sanatçısı Shovkat Mammadova

Dindar bir Müslüman olan ,Tağıyev Kuran’ı Azerbaycan Türkçesine çevirtti.Ayrıca

onun desteği ile Azerbaycan ‘da çok sayıda dergi ve gazete de basılmıştır.1895 yılında

Kaspi gazetesini 57.000 manata satın almış ve gazetede ilk defa Kuranı Kerimi

yayınlamıştır.Tagiyev aynı zamanda Türkiye’de, Hindistan’da ,Mısır ve Rusya da

yaşayan Müslümanlara ve diğer Müslüman ülkelerde bulunan okullara ve hayır

cemiyetlerine büyük yardımlar yapmıştır.Tağıyev’in sahip olduğu gazetelerden bir

diğeri Hayat gazetesi olmuştur.Gazetede görev yapanlar arasında dönemin en meşhur

aydınlarından Alimerdan Topçubaşov,Ali Hüseyinzade,Ahmet Bey Ağayev,Haşim

Vezirov gibi isimler yer almıştır 13 .

25 Şubat 1914 yılında Edirne’de inşa edilen ‘’Darü’l Eytam’a’’ 5.000 manat yardım

yapmıştır.Selimiye Camisine üç ciltlik Keşfü’l Esrar adlı bir eser göndermiştir.Laleli

yangını zamanı evsiz kalan insanlar için Tağıyev tarafından Teyyare Apartmanları

(bugünkü Merit oteli) yapılmıştır.Ayrıca Bulgarların zulmünden kaçmış soydaşlarımıza

Edirne Valisi Adil Beyin isteği üzerine bin Altın yardım yapılmıştır.Aynı zamanda

Kuran’ı Kerim’in Azerbaycan Türkçesine çevrisi dört bin altın değerinde taşlarla

süslenerek Sultan II.Abdülhamid’e hediye olarak gönderilmiştir .15 Eylül 1918

Tarihinde Bakü’yü işgalden kurtaran Osmanlı ordusu Komutanı Nuri Paşa arasında

dostluk ilişkileri kurmuştur.1917 yılında Bakü’de gerçekleştirilen Kafkas Müslümanları

Kurultayı’na Hacı Zeynelabidin buraya 50.000 ruble para yardımı yapmıştır 14 .

SONA ARABLİNSKİY HANIM TAĞIYEVİN ACI YAŞAMI

12 En.wikipedia.org/wiki/Zeynelabidin_Taghiyev,08.08.2018

13 İnsamer.com/tr/haci-zeynelabidin-tagiyev-ve-baku-hayriyye-cemiyeti_618.html,02.08.2018

14 Eşir Beşiroğlu,Hamının SevimlisiHacı Zeynelabidin Tagıyev Haqqında,Teknur Neşriyatı,Bakı,2012,sayı27,s.132

Zengin işadamı Tagıyev’in Moskova’da bir köşkü ve büyük oğlu İsmail Tagıyev’in

yönettiği petrol ofisi vardı. İsmail çarın ünlü generali Arablinskiy’in Nurcihan adlı

kızıyla evliydi. Günün birinde işlerle ilgili Moskova’ya gelen Hacı, oğlunun evinde

Nurcihan’ın kızkardeşini görür. Genç kızın ismi Sona’dır.Sona Arablinskaya güler

yüzlü hoş bir genç kızdı. Biraz toplu,ama çok zarifti.Parlak zekası,etkileyici

gözleri,safran mermeri renkteki omuzları Hacı’yı anında büyüledi.Hacı genç kıza o anda

aşık oldu ve kızı istemek için akrabalarını gönderdi.General bu teklifi önce geri

çevirdi.Tagıyev’in çocukları da şok geçirmişti,yaş,eğitim ve statü farkı çok

büyüktü.Tagiyev altmışına yaklaşıyordu.Sona ise on altısına yeni basmıştı.Ancak kızda

Hacı’dan hoşlanmıştı.Ablasına yazdığı mektup hala durmaktadır.Mektupta Sona şunları

anlatır:

‘’Sevgili ablacığım Nura, artık sana her şeyi olduğu gibi açıklayabilirim. Üç gün önce

evimize gelen Şihiev ‘’Ağam Zeynelabidin Tagiyevin vekiliyim ve General

Arablinskiy’in Sona kızını istemeye geldim’’dedi. Elbette herkes çok şaşırmıştı ve ne

yapacaklarını bilmiyorlardı. Durumumu düşünerek ben teklifi kabul ettim. Kalbimin

sesi çok ağır bastı ve bunun kaderimizi belirleyebileceğine inanıyorum’’

Derbent’te 28 Haziran 1896’da yapılan nişandan sonra Tağıyev Sona’yı Avrupa’ya

götürdü. Üçü kız ikisi erkek beş çocuğun dünyaya geldiği bu mutlu evlilik böyle

başlamıştı 15 .

15 WORLD OF AZERBAIJAN,The Azerbaıjan Culture and Soldartity Association.the history of one scandal,text by

Nadejda ISMAYLOVA,No:14 ,Aprıl 2006

Sona Hanım toplumun gözdesiydi. Azerbaycan ve Rus gazeteleri onun hakkında geniş

yazılar yazmaktaydı. Avrupa basını, onun Avrupa’ya yaptığı ziyaretlere sayfalarında

genişçe yer vermekteydi. Sona Hanım 30 yaşına geldiğinde Kafkasya Kadın Hayır

Derneği Başkanı ve Rus Müslüman Kız mektebinin kurucusu ve eşinin birçok işinin de

ortağıydı.

Bir rivayete göre Sona Hanım uğradığı bir iftiradan sonra sinir krizleri yaşar. Hacı

Tağıyev eşini tedavi için Almanya’ ya götürür, ardın’ dan belirsiz bir nedenden

dolayı oğulları Muhammet öldükten sonra, neredeyse bilincini kaybettiği söylenir.

1919 yılından sonra Sona Tağıyevin ve Hacı Zeynelabidin’in de hayatları darmadağın

olunur. Sovyet rejimi Kapitalist ve Halk düşmanı ilan ettiği Hacı Tağıyevin bütün mal

varlığına el koymuştur.

General kızı, Milyoner, beş çocuk annesi, eğitimli Sona Hanım 1920 ile 1938 yılına

kadar Bakü sokaklarında dilenerek yaşar. Anlatılanlara göre Sona Hanım sürekli

Bolşevik makamlarına götürülür, sorgulanırmış. Sona Hanım Bolşeviklerden

Annesinden kalan zümrüt taşlı yüzüğün verilmesini istemiş, tartışma yaşanmış, silah

dipçiği ile kafasına vurulunca akli dengesini yitirdiği söylenmiştir. Bakü’nün

sokaklarında, üstü başı perişan, gelip geçenlerden para ister, eline geçen para ile

pastaneye giderek en sevdiği pasta ve kekleri alırmış,1938 yılının soğuk bir kış günü

onu Bakü’nün bir sokağında elinde kuru bir ekmekle ölmüş olarak bulurlar. Mezarının

yeri bilinmemektedir 16 .

16 Google.com.tr/search?q=translate&riz=1C1GGRV_enTRTR778tr778&oq=tra&aqs=chrome,08.08.2018

YASİN SURESİ 82. AYET

‘’Bir şeyi dilediği zaman, O’nun emri o şeye ancak ‘’OL !’’demektir. O da hemen

oluverir.

Bir gün Ahund Hacı Turab,Tağıyev için Kuran’ın Yasin suresini,okuyup tercüme

ediyor 17 .82.Ayette,yani’’Allah bir şeye irade ederse,ona ol der,o da hemen

oluverir.Hacı biran için düşünür ve sorar ‘’yani benim bir sürü malım mülküm var,Allah

isterse hepsini bir an da elimden alır mı? Ahund Hacı Turab evet der.Hiç bir zaman

malına servetine güvenme ,gün gelir seni yamalı gömlekle gömerler der.Azerbaycan’da

Sovyet hakimiyetinin kurulması ile tüm servetine el konulan Hacı vasiyet eder

ki,öldüğümde beni Hacı Turabın ayağının altına defn etsinler.Bu konuda başka bir

rivayette ise ‘’Hacı Tağıyev kendi faytonunda giderken,yolda Ahund Turabı kırık

,dökük eski bir at arabasına binerken görür ve üzülür ,ona kendi faytonunu hediye

etmek ister,Ahund Turab,Hacı Zeynelabidine teşekkür eder ve derki’’ben elimdekiler ile

mutluyum ve Allaha şükrediyorum.Veren ‘de o dur alanda o ‘dur.Her şey Allahın’dır

isterse kişiyi bir anda dilenciye’de çevirir.Hacı Zeynelabidin o anda bu sözlere önem

vermese de,malı mülkü elinden alındıktan sonra bu ileri görüşlü kişinin sözünü

hatırlamış ve vasiyetinde ‘’beni,onun ayakları altına defn edin demiştir.Onun

ayaklarının bildiğini benim başım bilmemiştir.der. 1 Eylül1924 yılında 101 yaşında

açlık ve yoksulluk için de köyü Merdekan’daki evinde dünyadan göçer.

Hacı Zeynelabidin son yolculuğuna uğurlanırken kalabalık içerisinde kadınların

erkeklerden iki kat fazla olduğu görülür. Müslüman kadınların cenazeye eşlik etmesine

din adamları izin vermezler.Kadınlar tüm tepkilere karşın törene katılmaya devam

ederler. Pir Hasan Türbesine gömüldüğünde 44 dilde ağıtlar yakılır.

‘’BU DAĞLAR, ULU DAĞLAR/ÇEŞMELİ,SULU DAĞLAR

BURDA BİR GERİB ÖLÜP/GÖY KİŞNER/BULUD AĞLAR 18 ’’

17 Google.com.tr/search?q=translate&riz=1C1GGRV_enTR778TR778&oq=tra& aqs=choreme,o8.08.2018

18 Suna Aliyeva,a.g.e,s.678